Bir ulusun dilinin gelişiminde rol oynayan en önemli etmenlerden birisi de edebiyattır. Hem yerli hem çeviri edebiyat sayesinde dil gelişir, yeni ifadeler ve kimi zaman da yeni sözcükler kazanır. Edebiyat dünyasında popüler olan kitaplar toplum tarafından okundukça dilde ortaya çıkan yenilikler daha kolay bir şekilde kabul görür. Ayrıca kitap okumak kişinin ufkunu genişlettiği gibi dil kullanımını ve kendini ifade ediş şeklini de geliştirir.
İşte Ahmet Hamdi Tanpınar, bu gelişime katkıda bulunmuş değerli yazarlarımızdan birisidir. 20. yüzyıl Türk edebiyatının en önemli isimlerinden birisi olan Tanpınar, şiirleri ve romanlarıyla edebiyat dünyasının öncü figürlerinden biri olmayı başarmıştır.
Tanpınar romanları denince akla ilk olarak Saatleri Ayarlama Enstitüsü gelir. Yazar, bu en çok bilinen ve en popüler romanında Doğu – Batı sentezini ve o arada kalmışlığı ana karakter Hayri İrdal üzerinden anlatır bizlere. Hayri İrdal, fakir bir ailede yetişmiş, tek meziyeti saatlere duyduğu ilgi ve onları tamir etmekteki yeteneği olan genç bir adamdır. Sanıldığının aksine, kitabın merkezinde Saatleri Ayarlama Enstitüsü değil, Hayri İrdal’ın yaşam öyküsü yer almaktadır. Hatta ilginçtir ki romanın son bölümlerine kadar Enstitü’nün bahsi neredeyse hiç geçmez.
Hayri İrdal, içinde bulunduğu topluma ve yaşadığı çevreye uyum sağlayamadığından dolayı etrafına yabancılaşan bir karakterdir. Kendisini bir yere, belki de bir topluluğa ait hissetme ihtiyacıyla çevresindekilerin peşinde oradan oraya sürüklenir. Hayatının şekillenmesinde önemli rol oynayan isimlerden bazıları Muvakkit Nuri, Abdüsselam Bey, Aristidi Efendi, Doktor Ramiz ve Cemal Bey’dir.
Ne var ki daha sonrasında Doktor Ramiz’in kendisini Halit Ayarcı ile tanıştırmasıyla Hayri İrdal’ın hayatı tamamen değişir. Halit Ayarcı, Enstitü’nün kurulmasına öncülük eden ve oldukça sıra dışı fikirleri olan “modern” bir adamdır. Bu noktadan sonra işler Hayri İrdal için içinden çıkılmaz bir hal alır ve sonunda kendisi bu romanı “yazmaya” karar verir.
Ünlü bir edebiyat kuramcısı ve eleştirmen olan Prof. Dr. Berna Moran’a göre, Tanpınar’ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü toplumu eleştiren bir hiciv niteliği taşımaktadır. Gerçekten de yazar, roman boyunca o zamanın toplumunda bulunan tüm abes ve saçma olayları Hayri İrdal üzerinden hicveder, eleştirir, alaya alır.Berna Moran Tanpınar’ın tutumunu şu şekilde açıklar:
“Yazar, normların dışına çıkanları kendisine hedef alır, çünkü amacı bozuklukları, aksayan yönleri gülünç düşürerek düzeltilmelerine yardımcı olmaktır. Bozukluklar da çeşitlidir: Gurur, ikiyüzlülük, aptallık, bencillik, para hırsı, sömürü, zulüm, haksızlık vb.”[1]
Prof. Dr. Berna Moran
İşte böyle bir roman Saatleri Ayarlama Enstitüsü… Osmanlı’nın son zamanları ve Cumhuriyetin kuruluşu esnasında geçen, toplumun doğu ve batı kültürü arasındaki bocalamasını, kimlik karmaşasını konu edinen, yanlışlıklarını eleştirerek iyileştirmeye çalışan ve tüm bunları tek bir karakter üzerinden yapan, okuduğunuza asla pişman olmayacağınız gerçek bir başyapıt.
Özellikle günümüzde insanların bu kitabı okumasında engel teşkil eden noktalardan birisi, içerisinde barındırdığı birtakım Osmanlı Türkçesi kelimeler. Ancak merak etmeyin, yazarın kullandığı sözcükler roman boyunca kendini tekrar ediyor ve birkaç defadan sonra artık sözlüğe bakma ihtiyacı duymadan rahatlıkla okumanıza devam edebiliyorsunuz. Aşağıda örnek olması adına sizin için kitapta en sık geçen kelimeler ve çağdaş karşılıklarının bulunduğu kısa bir liste hazırladık. Umuyoruz ki bu liste okumanızı kolaylaştırdığı gibi kelime dağarcığınızı da geliştirir.
- Müşahede: Gözlem
- Muvaffakiyet: Başarı
- Lağvetmek: Bir kuruluşun işine son vermek, dağıtmak
- Vakıa: Gerçi, her ne kadar
- Haddizatında: Aslında
- Hülasa: Özetle, kısaca
- Behemehal: Ne olursa olsun, mutlaka
- Nazariye: Kuram
- İstitrat: Sırası gelmişken söylenen söz
- Muvakkit: Güneşe bakarak namaz vakitlerini bildiren kimse
- İğfal etmek: Aldatmak, kandırmak
- Ameliye: Uygulama
- Müspet: Olumlu
- Mamafih: Bununla birlikte
- Tahakkuk etmek: Gerçekleşmek
[1] Moran, Berna. “Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Saatleri A-yarlama Enstitüsü.” Birikim Dergisi (1978): 46.